Η Μακεδονία, η Θεσσαλονίκη και η Θέρμη στη νεότερη εποχή (1821-1912) Μέρος 2

Συγγραφέας του άρθρου: Αναστασία Καραβασιλείου

Η έκταση και η σημασία της εξέγερσης στη Μακεδονία θα πρέπει να θεωρηθεί ως ένα κομμάτι της συνολικής απελευθερωτικής προσπάθειας των Ελλήνων και όχι ως τοπικό επαναστατικό γεγονός. Αυτό φαίνεται και από τους αντιτουρκικούς αγώνες που συνεχίστηκαν και μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, που αποτέλεσαν συνέχεια της επανάστασης του 1821.

Επανάσταση της Χαλκιδικής (1821)

Μάχη της Κασσάνδρας: διεξήχθη στις 30 Οκτωβρίου 1821 στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής. Έληξε με συντριπτική νίκη των στρατευμάτων του Οθωμανού Μεχμέτ Εμίν εναντίον των Ελληνικών δυνάμεων, που βρισκόταν υπό την ηγεσία του Έλληνα οπλαρχηγού Εμμανουήλ Παπά.

Ο Εμμανουήλ Παπάς, ύστερα από πολλές ήττες στη Χαλκιδική, κατάφερε να συγκροτήσει έναν στρατό 1.500 ανδρών (ή κατά τον Φιλήμονα 600) στην Κασσάνδρα. Οι εκκλήσεις του για βοήθεια δεν είχαν καμιά ανταπόκριση (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 2000).

Ο νέος βαλής της Θεσσαλίας, ο Μεχμέτ Εμίν Πασάς με πολυάριθμο στρατό και έχοντας από τον Σουλτάνο πλήρη ανεξαρτησία δράσεως αποφάσισε να κινηθεί εναντίον του Ελληνικού στρατοπέδου. Αφού έστειλε ένα απόσπασμα του στρατού του να καταστείλει τις Ελληνικές δυνάμεις που ακόμα αμύνονταν στο Άγιο Όρος, ο ίδιος έσπευσε με δεκατέσσερις χιλιάδες άνδρες κατά της Κασσάνδρας. Η πρώτη προσπάθεια των Τούρκων να προχωρήσουν στην χερσόνησο αναχαιτίστηκε από τους Έλληνες με επιτυχία. Αυτό τους έδωσε ελπίδες να συνεχίσουν τον αγώνα τους και να απορρίψουν τις προτάσεις των Τούρκων για υποταγή (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 2000).

Στις 30 Οκτωβρίου του 1821 όμως η επίθεση κατά των Ελληνικών θέσεων υπήρξε αποφασιστική. Οι Έλληνες απέκρουσαν αρχικά τους εχθρούς αλλά όταν ο Μεχμέτ Εμίν εξαπέλυσε γενική έφοδο χρησιμοποιώντας και κανόνια, ενώ παράλληλα ένα σώμα 1.000 Τούρκων που είχαν καταφέρει να επιχωματώσουν αμυντική τάφρο των Ελλήνων, να εξουδετερώσουν τους λίγους υπερασπιστές της θέσης και να έρθουν πίσω από τα νώτα των Ελληνικών θέσεων, η κατάσταση έγινε κρίσιμη. Τα τρία τέταρτα των Επαναστατών έπεσαν μαχόμενοι, ανάμεσά τους και οι δύο από τους τρεις γιους του Εμμανουήλ Παπά. Στη συνέχεια οι Τούρκοι ξέσπασαν την αγριότητά τους στον άμαχο πληθυσμό της Κασσάνδρας (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 2000).

Ο Εμμανουήλ Παπάς στη συνέχεια φυγαδεύτηκε στο Άγιο Όρος και από κει με ένα υδραίικο πλοίο, μαζί με τον γιο που του απέμεινε, κατευθύνθηκε προς την υπόλοιπη Ελλάδα, ώστε να συνεχίσει εκεί τον αγώνα. Δεν πρόλαβε όμως διότι στα μέσα Δεκεμβρίου του 1821 πέθανε από καρδιακή προσβολή πάνω στο πλοίο. Η επανάσταση στη Χαλκιδική είχε αποτύχει πλήρως (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 2000).

Δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ για την Επανάσταση της Χαλκιδικής (1821):

Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908)

• Σειρά συγκρούσεων κυρίως μεταξύ Βουλγαρικών και Ελληνικών ενόπλων ομάδων στην περιοχή της Μακεδονίας.
• Δευτερευόντως, συμμετείχαν και σερβικές και ρουμάνικες ένοπλες ομάδες.
• Μετά την αποτυχία της εξέγερσης του Ίλιντεν (Οκτώβριος 1904), εμπλέκεται η ελληνική ένοπλη δύναμη. Σταδιακά, οι ελληνικές δυνάμεις καταφέρνουν να επικρατήσουν.
• Οι συγκρούσεις αυτές τερματίστηκαν το 1908 με την Επανάσταση των Νεοτούρκων.
• Ο περισσότερες μάχες δόθηκαν από το 1905 και μετά.

Χαρακτηριστικά του Μακεδονικού αγώνα

• Ο Μακεδονικός Αγώνας ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς (στα Κορέστεια) και μέχρι το τέλος του είχε επεκταθεί σε όλη τη Μακεδονία.
• Σταδιακά εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των αντίθετων στοιχείων.
• Οι δύο πλευρές επιδίωκαν τον προσεταιρισμό αμάχων.
• Πολλοί Έλληνες αξιωματικοί παραιτήθηκαν από τον Ελληνικό στρατό και τέθηκαν επικεφαλής των αντάρτικων ομάδων.

Παύλος Μελάς:

• Από τον Σεπτέμβριο του 1904 ανέλαβε την αρχηγία των ελληνικών σωμάτων.
• Σκοτώθηκε μετά από συμπλοκή με τουρκικό απόσπασμα στις 13 Οκτωβρίου 1904.
• Ήταν Έλληνας στρατιωτικός, αξιωματικός πυροβολικού του ελληνικού στρατού. Γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1870, αλλά η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα τέσσερα χρόνια αργότερα. Ήταν γιος του μεγαλέμπορου Μιχαήλ Μελά, που ενστερνιζόταν το όραμα της Μεγάλης Ιδέας.
• Σύζυγός του ήταν η αδερφή του Ίωνα Δραγούμη Ναταλία, με την οποία είχε δύο παιδιά.
• Το Μάρτιο του 1904 ήταν ένας από τέσσερις Έλληνες αξιωματικούς που στάλθηκαν από την ελληνική κυβέρνηση να πραγματοποιήσουν μια αναγνωριστική περιοδεία στη δυτική Μακεδονία, η οποία κατέληξε σε αντικρουόμενα αποτελέσματα. Τον Ιούλιο επισκέφθηκε ιδιωτικά την Κοζάνη και τη Σιάτιστα και αποφάσισε να αναλάβει αντάρτικη δράση στην περιοχή. Τον Αύγουστο διορίστηκε αρχηγός των ελληνικών ομάδων στην περιοχή Καστοριάς και Μοναστηρίου και εισήλθε για τρίτη φορά στην τουρκοκρατούμενη τότε περιοχή της Μακεδονίας, αυτή τη φορά επικεφαλής ένοπλου σώματος.
• Ενώ βρισκόταν στο χωριό Στάτιστα της Καστοριάς, το σώμα του δέχτηκε επίθεση από ένα απόσπασμα του τουρκικού στρατού, που, παραπλανημένο από τον κομιτατζή Μήτρο Βλάχο, νόμιζε ότι επιτίθεται σε ομάδα της ΕΜΕΟ. Ο ίδιος πέθανε υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες.
• Το πτώμα του αποκεφαλίστηκε και αρχικά έγιναν ξεχωριστές ταφές κεφαλιού και σώματος σε διαφορετικά μέρη. Τελικά, ετάφη κάτω από την Αγία Τράπεζα του μητροπολιτικού ναού της πόλης της Καστοριάς από τον Γερμανό Καραβαγγέλη. Τον Ιούλιο του 1950 τα οστά του Μελά μεταφέρθηκαν σε τάφο στο εσωτερικό του παρεκκλησίου των Ταξιαρχών.

Τα επακόλουθα του Μακεδονικού Αγώνα

• Το 1908 τελειώνει ο Μακεδονικός Αγώνας, που απέτρεψε τελικά τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας.
• Η επικράτηση των Νεότουρκων (1908) έφερε το τέλος του. Οι Νεότουρκοι αρχικά παρουσιάστηκαν ως εκσυγχρονιστές του Τουρκικού κράτους.
• Οι διαμάχες μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων συνεχίστηκαν και αργότερα με μικρότερη ένταση.
• Οι κομιτατζήδες επανεμφανίστηκαν λίγα χρόνια αργότερα στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913), υποστηρίζοντας τις επιχειρήσεις του Βουλγαρικού στρατού. Συνέχισαν τις θηριωδίες τους κατά του ελληνικού πληθυσμού.
• Το 1912 δημιουργείται Βαλκανική Συμμαχία (Λίγκα) μεταξύ Βουλγαρίας, Σερβίας, Αλβανίας και Ελλάδας κατά της Τουρκίας (Α Βαλκανικός πόλεμος).
• Το 1912 απελευθερώνονται πολλές πόλεις της Μακεδονίας, μεταξύ των οποίων και η Θεσσαλονίκη.
• Το 1913 οι Βούλγαροι κάνουν αιφνιδιαστική επίθεση χωρίς προειδοποίηση κατά των Ελλήνων και των Σέρβων, προσπαθώντας να καταλάβουν εδάφη της Μακεδονίας (Β’ Βαλκανικός πόλεμος).
• Ακολούθησε η συντριβή της Βουλγαρίας και η απελευθέρωση της υπόλοιπης Μακεδονίας (Σέρρες, Δράμα, Καβάλα).

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι

Πρόκειται για δύο πολέμους, που διεξήχθησαν στα Βαλκάνια διαδοχικά το 1912 και το 1913.

Η βασική αιτία για το ξεκίνημά τους ήταν ότι δεν είχαν ακόμη ολοκληρωθεί τα εθνικά κράτη στα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας του β’ μισού του 19^ου αι.

Α’ Βαλκανικός Πόλεμος (8 Οκτωβρίου 1912-30 Μαΐου 1913, διάρκεια 8 μήνες):

Δυνάμεις που έλαβαν μέρος: Βαλκανικός συνασπισμός (Λίγκα) μεταξύ Σερβίας, Βουλγαρίας, Μαυροβουνίου και Ελλάδας εναντίον Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ηττήθηκε και έχασε εδάφη η Οθωμανική αυτοκρατορία.

Αίτια:

• η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε παρακμάσει και δεν μπορούσε να προσχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις
• Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν είχαν μια ενιαία πολιτική για τα Βαλκάνια, αλλά διαφωνούσαν μεταξύ τους
• Ο Βαλκανικός Συνασπισμός πίστευε στις δυνάμεις του

Έληξε με τη Συνθήκη του Λονδίνου.

Β’ Βαλκανικός Πόλεμος (16 Ιουνίου 1913-18 Ιουλίου 1913):

Δυνάμεις που έλαβαν μέρος: μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας, που είχε συμμαχήσει με τη Σερβία. Ηττήθηκε και έχασε εδάφη η Βουλγαρία.

Αίτια:

• Η Σερβία και η Ελλάδα απέρριψαν σημαντικά στοιχεία της προπολεμικής συνθήκης και κράτησαν όσες περιοχές της Μακεδονίας είχαν καταλάβει στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο.
• Η Βουλγαρία, δυσαρεστημένη, χωρίς καμιά προειδοποίηση, επιτέθηκε εναντίον τους.
• Στον α’ Βαλκανικό δεν είχε συμφωνηθεί εξ αρχής ποια εδάφη της Μακεδονίας θα έπαιρνε η κάθε δύναμη.

Οι Σέρβοι και οι Έλληνες υπερτερούσαν αριθμητικά και αντέκρουσαν τη Βουλγαρία από τα δυτικά και τα νότια. Η Ρουμανία εισέβαλε αργότερα στη Βουλγαρία από τον Βορρά.

Έληξε με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου: η Βουλγαρία έχασε όλα τα εδάφη που είχε κατακτήσει στον Α’ Βαλκανικό πόλεμο και αναγκάστηκε να παραχωρήσει στη Ρουμανία την επαρχία της Δοβρουτσάς.

Η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων

Ρωσία: υποστήριζε τη Βουλγαρία και τη Σερβία (έξοδος στη Μεσόγειο, Πανσλαβισμός).

Βρετανία: υποστήριζε την ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την περιορισμένη επέκταση της Ελλάδας.

Γαλλία: επιθυμούσε να ενισχύσει τη θέση της στην περιοχή, ιδιαίτερα στο Λεβάντε (Λίβανος, Συρία, Παλαιστίνη, Ισραήλ).

Αυστροουγγαρία: συνέχιση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, παρεμπόδιση της Σερβίας να διεκδικήσει τα δικά τους νότια εδάφη.

Γερμανική Αυτοκρατορία: ήθελε να μετατρέψει την Οθωμανική αυτοκρατορία σε δική της αποικία και υποστήριζε την ακεραιότητά της.

Κίνημα Νεότουρκων (1908)

Αρχικά το κίνημα των Νεότουρκων στηριζόταν από διανοούμενους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έφερε ένα συνταγματικό πολίτευμα στην Τουρκία. Ωστόσο, μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β’, η στάση των Νεότουρκων σκλήρυνε και το φιλελεύθερο στοιχείο παραγκωνίστηκε. Κυριάρχησαν οι εθνικιστές.

Αποτελέσματα των πολέμων αυτών:

• Η Τουρκία περιορίστηκε στα σημερινά της σύνορα. Πολλοί Τούρκοι μετακινήθηκαν στον κεντρικό πυρήνα του κράτους. Οι Τούρκοι βίωσαν ως τραυματική αυτή την ήττα, που επέφερε το τέλος της αυτοκρατορίας τους.
• Η Ρωσία δέχτηκε συντριπτικό πλήγμα στην βαλκανική της πολιτική.
• Ο Βαλκανικός Συνασπισμός διαλύθηκε.
• Η Βουλγαρία στράφηκε κυρίως στις κεντρικές δυνάμεις. Έχασε την Αδριανούπολη.
• Η Ελλάδα, με καλά εξοπλισμένο στρατό και στόλο, κατόρθωσε να ανακτήσει τα εδάφη της Μακεδονίας. Γενικώς, με τις λιγότερες δυνατές δυνάμεις διπλασίασε τα εδάφη και τον πληθυσμό της και αναπτύχθηκε σε όλα τα επίπεδα. Μεταμορφώθηκε κοινωνικά και πολιτικά, καθώς λόγω της ανάκτησης της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας γενικότερα, τροφοδοτήθηκε με αστούς και εργάτες.
• Η Σερβία έμελλε λίγο αργότερα να πυροδοτήσει μέσα από τη διαμάχη της με την Αυστροουγγαρία τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο.

Συνεχίζεται στο τρίτο μέρος