Πώς λέγεται το διάστημα ανάμεσα σε δύο σημεία; Απουσία-απόσταση-αναμονή. Σε αυτό το διάστημα ζει ο Σάμα, περνώντας από τον ιστορικό στον αιώνιο χρόνο, περνώντας από το κενό στην ύπαρξη, περνώντας από την απώλεια του εγωισμού στον θάνατο και στην αναγέννηση του εαυτού.
Στη διάρκεια της αναμονής του να μετατεθεί από την ξεχασμένη Παραγουάη του 1790 στην μητρίδα Ισπανία, διανύει μια απόσταση δέκα ετών, στην οποία ξεχνάει ποιος είναι, για να ξαναφτιάξει από την αρχή τον εαυτό του. Στην αρχή ο στόχος είναι σαφής και συγκεκριμένος: να επιστρέψει στην Ισπανία, όπου θα ξαναβρεθεί με την οικογένειά του και θα ανακτήσει το χαμένο του κύρος. Κρεολός ο ίδιος, δεν είναι ούτε Αμερικάνος ούτε Ισπανός. Είναι η περίοδος της αντιβασιλείας του Ρίο ντε λα Πλάτα, όταν οι Ισπανοί αντικαθιστούν στα υψηλά αξιώματα τους κρεολούς, δηλαδή τους καθαρόαιμους απογόνους των Ισπανών που μεγάλωσαν στην Αμερική. Ο Σάμα είναι ένας από αυτούς.
Ζώντας το παράδοξο του Ζήνωνα, ο Σάμα προσπαθεί να διανύσει το διάστημα ανάμεσα στη δυσμενή μετάθεσή του και στην αποκατάστασή του στην Ισπανία. Σε αυτό το διάστημα που διαιρείται επ’ άπειρον, ο χρόνος εκτείνεται και συντείνεται μαγικά, χωρίς να χωρίζεται σε λεπτά και δευτερόλεπτα. Άλλοτε διαρκεί αιώνια άλλοτε μια στιγμή κι άλλοτε χάνεται σε ένα μυστηριώδες κενό μεταξύ παραίσθησης και πραγματικότητας.
Στο «Σάμα» του Αντόνιο Ντι Μπενεντέτο θα μπορούσαμε να δούμε το ανεστραμμένο είδωλο της Οδύσσειας. Ο Σάμα είναι ο μόνος που στέκει ακίνητος, όταν όλοι οι άλλοι ταξιδεύουν. Όσο αυτός στέκει στο ίδιο σημείο, περνούν από μπροστά του οι ίδιες προκλήσεις με αυτές του Οδυσσέα: η Κίρκη-Λουσιάνα και οι Σειρήνες των κοινωνικών συμβάσεων, στις οποίες πρέπει να κλείσει τα αυτιά του, αν θέλει να συνεχίσει. Πρόσωπο-κλειδί ο Βικούνια Πόρτο, που μας έλκει ως αντίβαρο στον ακίνητο Σάμα.
Ο Πόρτο είναι ένας προδότης στα μάτια του Σάμα, ο οποίος αναζητά διαρκώς τη μεσολάβηση του καθεστώτος, προκειμένου να φτάσει στον σκοπό του. Όσο ο Σάμα διανύει αυτό το διάστημα, ξεπερνάει τα προκαθορισμένα σύνορα. Σταδιακά η λογική και το συμφέρον, ο ανταγωνισμός και οι μηχανορραφίες παύουν να έχουν ισχύ και αξία. Όλο και περισσότερο εισχωρεί στον ομιχλώδη χώρο της συνείδησης, όπου τίποτε συνηθισμένο από την καθημερινή ζωή δεν έχει σημασία. Μένει σε ένα σπίτι που είναι τελικά δύο ενωμένα σπίτια, όπου το ένα φαίνεται να κατοικείται, ενώ το άλλο ακατοίκητο, όπου συναντά δύο γυναίκες που ίσως είναι η ίδια μία γυναίκα. Έτσι, το μπαίνει σε έναν κόσμο, που καθρεφτίζεται στον εαυτό του. Στον μαγικό αυτό καθρέφτη, τα αντίθετα γίνονται όμοια, τα όμοια αντίθετα, προκαλώντας αντικατοπτρισμούς.
Καθετί που πριν είχε σαφή ηθικά και κοινωνικά όρια, τώρα γίνεται ρευστό. Ο έρωτας, το απαγορευμένο, το σωστό, η παιδική του ηλικία, η πατρότητά του, ο ίδιος ο τελικός στόχος. Θέλει να γυρίσει σε μια πατρίδα που ποτέ δεν γνώρισε. Τα σύμβολα γύρω του φωνάζουν για το πέρασμα στον Κάτω Κόσμο. Εκεί που τον οδηγεί το κυνήγι του Βικούνια Πόρτο. Παρατάει τους παλιούς τρόπους και χώνεται βαθιά στη ζούγκλα, μέχρι να βρει και να σκοτώσει τον φυγά Πόρτο ως λάφυρο και εισιτήριο επιστροφής στην Ισπανία. Μόνο ο Σάμα μπορεί να αναγνωρίσει το πρόσωπό του. Οι άλλοι δεν έχουν δει τον Πόρτο. Ο Σάμα αρχίζει να βλέπει τις σκιές στα τοιχώματα της σπηλιάς. Ο αεικίνητος Πόρτο του λέει με ευθύτητα: «Κουβαλάω τις αμαρτίες μου, όχι όμως αυτές που καταλογίζουν στον Βικούνια Πόρτο. Ο Βικούνια Πόρτο δεν υπάρχει, δεν είμαι εγώ αυτός ούτε είναι κανένας άλλος. Είναι ένα όνομα. Και το δικό μου είναι Γασπάρ Τολέδο. Είμαι ο Γασπάρ Τολέδο, εδώ κι έναν ατέλειωτο χρόνο είμαι αυτός και δεν θέλω να είμαι τίποτε άλλο» (σελ. 257).
Μαζί με ένα στράτευμα τον αναζητά. Το τέλος φέρνει την μεγάλη ανατροπή και τη λύτρωση. Ποιος είναι τελικά ο Σάμα; Ένας αμοραλιστής, σκληρός αξιωματούχος ή ένας τολμηρός αναζητητής της μοίρας του, που η ποίηση ξεπηδά λαθραία από τις σκέψεις του; Ο δον Ντιέγο ντε Σάμα είναι το διάστημα ανάμεσα σε δύο σημεία, όπως ο καθένας μας.
Αναστασία Καραβασιλείου