Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, Τσερνόμπιλ: Ένα χρονικο του μέλλοντος. Μαρτυρίες. Εκδόσεις: Περίπλους

Υπάρχει αγάπη μετά την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα στο Τσερνόμπιλ; Υπάρχει ζωή;

Οι μαρτυρίες των ανθρώπων που έζησαν την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα στις 26 Απριλίου 1986 μιλούν. Όχι όλοι, μα πολλοί κι από πολλές διαφορετικές πτυχές. Οι αφηγήσεις γίνονται πολυφωνικές. Εστιάζουν στη δική τους οπτική. Μα λένε το ίδιο: τίποτε δεν είναι το ίδιο.

Η Λουντμίλα Ιγκνατένκο μας απαντά ότι ακριβώς επειδή υπήρξε το Τσερνόμπιλ, ακριβώς για αυτό υπάρχει αγάπη. Έδωσε ό,τι είχε και δεν είχε, για να σταθεί στον σύζυγό της Βασίλι Ιγκνατένγκο, πυροσβέστη που έσπευσε από τους πρώτους στο σημείο να σβήσουν τη φωτιά. Η Λουντμίλα ήταν έγκυος κι όμως με απόλυτη αυταπάρνηση φρόντισε τον άνδρα της που έβλεπε σταδιακά να παραμορφώνεται από τη ραδιενέργεια. Έμεινε μόνη. Τα έχασε όλα. Τα έδωσε όλα. Και ζει ακόμη. Υπάρχει αγάπη και ζωή, ακριβώς επειδή υπήρξε η έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα.

Σας μιλάω με λάθος λέξεις… Ναι, με λάθος λέξεις. Μετά την εγκεφαλική αιμορραγία που έπαθα, δεν μπορώ να φωνάξω. Ούτε να κλάψω. Να γιατί σας μιλάω με λάθος λέξεις. Δεν σας λέω ψέματα… δεν σας κρύβω τίποτα… Σας μιλάω όμως με λάθος λέξεις.  […]

Υπάρχει μνήμη μετά το Τσέρνομπιλ;

Κάποιοι δεν θέλουν να θυμούνται, κάποιοι θέλουν. Όλοι θυμούνται με τον δικό τους τρόπο, με το δικό τους αίμα που κυλάει στις φλέβες τους. Με τα δικά τους βιώματα και τα δικά τους φίλτρα.

Δεν είναι δυνατόν να θέλετε να γράψετε για όλ’ αυτά! Δεν θέλω να μάθουν οι άλλοι τι ένιωσα… Τι έζησα… Κι όμως… Θέλω να μιλήσω… Να μιλήσω… από την άλλη όμως φοβάμαι να σας ανοίξω την καρδιά μου… Φοβάμαι πως θα εκτεθώ… Δεν θέλω!

Κι άλλη μαρτυρία:

Δεν είμαι συγγραφέας και δεν είμαι καλός στις περιγραφές. Το μυαλό μου δεν μπορεί να χωρέσει αυτό που έγινε. Και τα γράμματα που ξέρω δεν μου φτάνουν… Είμαι ένας φυσιολογικός άνθρωπος, τίποτε το σπουδαίο. Όπως όλοι, πήγαινα το πρωί στη δουλειά και επέστρεφα το βράδυ. Έπαιρνα έναν μέσο μισθό. Πήγαινα διακοπές κάθε χρόνο. Ήμουν ένας φυσιολογικός άνθρωπος! Και ξαφνικά, ένα πρωί, έγινα «ένας άνθρωπος από το Τσέρνομπιλ», κάτι το αξιοπερίεργο. Έγινα κάτι που ενδιαφέρει τους πάντες και που κανείς δεν γνωρίζει περί τίνος πρόκειται. Εγώ όμως θέλω να είμαι σαν όλους τους άλλους… αλλά δεν μπορώ… δεν γίνεται…

Υπάρχει αθωότητα μετά το Τερνόμπιλ;

Ακόμη κι αν κάποιοι γνώριζαν τις συνέπειες κι ήταν εκπαιδευμένοι να αντιμετωπίσουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο, δεν μίλησαν. Κι είναι συγκλονιστική η διαπίστωση ότι στη συνείδηση του σοβιετικού ανθρώπου μετρούσε παραπάνω η κομματική του ταυτότητα από τη ζωή των οικείων του. Κι όμως, ακούγοντας αυτές τις φωνές, δεν σκέφτεσαι απλώς την ενοχή τους. Δεν στέκεσαι εκεί. Κι εσύ, αν η κομματική σου ταυτότητα είχε εξισωθεί με τη μόνη ανθρώπινη ιδιότητα που σου είχε απομείνει, πιθανόν να έπαιρνες τις ίδιες αποφάσεις.

Τσέρνομπιλ… Ήταν κάτι παραπάνω από πόλεμο… δεν υπάρχει πια σωτηρία για τον άνθρωπο. Ούτε στη γη ούτε στη θάλασσα ούτε στον ουρανό.

Υπάρχει αυταπάρνηση κι ηρωισμός μετά το Τσερνόμπιλ;

Όσοι έσπευσαν στο σημείο να βοηθήσουν στην παύση της διαρροής ραδιενέργειας επιμένουν ότι ο ηρωισμός, το πνεύμα της αυταπάρνησης για το κοινό καλό πάνω από το ατομικό συμφέρον ώθησαν τις πράξεις τους.

Εγώ δεν φοβάμαι τον θάνατο. Κανείς δεν ζει δυο φορές. Τα φύλλα πέφτουν στο χώμα και τα δέντρα πεθαίνουν.

Υπάρχουν κάτοικοι στο Τσερνόμπιλ μετά την έκρηξη;

Ναι, υπάρχουν και άνθρωποι και ζώα και φυτά. Και συνεχίζουν τη ζωή τους, όπως κι αν είναι αυτή. Ακόμη κι ως τουριστικό αξιοθέατο. Η ζωή η ίδια δείχνει να βρίσκεται πέρα από το ανθρώπινο λογικό και παράλογο και συνεχίζει. Με κάθε τίμημα και κόστος. Με κάθε ανάσα της Γης.

Το έχω συνηθίσει πια. Ζω μόνη μου εδώ και επτά χρόνια –επτά χρόνια από τότε που έφυγαν όλοι. Πολλές νύχτες μένω ξάγρυπνη μέχρι να φανεί το πρώτο φως της μέρας. Και σκέφτομαι… όλο σκέφτομαι. […] Τι να σας πω; Νομίζω πως το δικαιότερο πράγμα στον κόσμο είναι ο θάνατος. Κανείς δεν του γλυτώνει… Όλους τους δέχεται η γη: τους καλούς, τους κακούς, τους αμαρτωλούς, τους αναμάρτητους. Δεν υπάρχει άλλη δικαιοσύνη στον κόσμο.

Άλλη μαρτυρία:

Δεν υπάρχει ζώο που να μην φοβάται τον άνθρωπο. Αν δεν το πειράξεις, θα σε προσπεράσει. Παλαιότερα, όταν ακούγαμε φωνές στο δάσος, τρέχαμε να βοηθήσουμε. Τώρα κρυβόμαστε ο ένας από τον άλλον. Όλοι μας προσευχόμαστε να μη συναντήσουμε ανθρώπους στο δάσος.

[…]Είναι σαν να μη γυρίσαμε στα σπίτια μας… Είναι σαν να γυρίσαμε εκατό χρόνια πίσω. Ένας δημοσιογράφος είχε μείνει έκπληκτος μ’ αυτά που είδε. Θερίζουμε με το δρεπάνι, αλωνίζουμε πάνω στην άσφαλτο και αλέθουμε το σιτάρι με κόπανους.

Στις μαρτυρίες ακόμη κι ο πόλεμος μοιάζει πιο λογικός, έχει κάποια συνοχή και περιθώρια για ηρωισμούς. Οι προσωπικές ιστορίες, οι αλήθειες και τα μαθήματα ζωής μένουν στη μνήμη. Είναι ένα βιβλίο που αρχικά δεν θα επέλεγα να διαβάσω, επειδή το θέμα του θα μου έπεφτε βαρύ. Με παρακίνησε η Λέσχη Ανάγνωσης της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Ξεκίνησα κι έπειτα δεν μπορούσα να σταματήσω. Οι ιστορίες μου εντυπώθηκαν με τρόπο μοναδικό. Δεν μπορώ να τις ξεπεράσω.

Τι μένει τελικά μέσα από την ανάγνωση των μαρτυριών για το Τσερνόμπιλ; Ότι, πέρα από το καλό και το κακό, όλα ανθρώπινα είναι. Όλες οι ανθρώπινες αντιδράσεις, από την αγάπη χωρίς όρια μέχρι την παράλογη προσκόλληση στο συμφέρον και στην κομματική ταυτότητα, όλα είναι μέσα στη ζωή. Κι η ζωή είναι ένα ποτάμι που όλα τα παρασύρει. Και εμπεριέχει τη λήθη, όσο και τη μνήμη, την αγάπη, όσο και το μίσος, την αλήθεια, όσο και το ψέμα. Και το ποτάμι πάντα τον ίδιο έχει για όλους προορισμό.

Αναστασία Καραβασιλείου