Η Μακεδονία, η Θεσσαλονίκη και η Θέρμη στη νεότερη εποχή (1821-1912) Μέρος 1ο

Συγγραφέας του άρθρου: Αναστασία Καραβασιλείου

Α. Η Μακεδονία μεταξύ 19^ου αι. και 1912

Κατά τον 18^ο αι. συνέβησαν σημαντικά γεγονότα στην Ευρώπη και στην Ανατολική Μεσόγειο, που επηρέασαν σημαντικά και την πορεία της Μακεδονίας στα χρόνια που ακολούθησαν:

1. Μετά την ήττα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στον πόλεμο με τον «Ιερό Συνασπισμό» (Βενετία, Πολωνία, Αψβουργική Αυστρία), υπογράφηκε η τριπλή ειρήνη του Καρλόβιτς (1669):
   • Οι Αψβούργοι επικράτησαν σε μια εκτεταμένη ζώνη της Βόρειας Βαλκανικής
   • Ακολούθησαν δύο ακόμη συνθήκες (1718: του Πασάροβιτς και 1739: του Βελιγραδίου)
   • Η ανερχόμενη τότε αυτοκρατορία των Αψβούργων ήρθε ακόμη πιο κοντά στα Βαλκάνια.
2. Συνέβησαν σημαντικές οικονομικές εξελίξεις:
   • Υπογράφηκαν συμφωνίες μεταξύ Αυστρίας και Τουρκίας για τη μείωση των τελωνειακών δασμών και την ελεύθερη διεξαγωγή του εμπορίου στην περιοχή του Δούναβη. Ανανεώθηκαν το 1747:

• Η Οθωμανική αυτοκρατορία υπογράφει παρόμοιες διπλωματικές και εμπορικές συμφωνίες με όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Μια σημαντική συμφωνία για την Ελλάδα ήταν οι εμπορικές διευκολύνσεις που απέσπασε από τους Οθωμανούς η Αικατερίνη Β’ της Ρωσίας (1762-1792) μετά τους δύο Ρωσοτουρκικούς πολέμους (1768-1774 και 1787-1792). Η μία ήταν η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και η άλλη του Ιασίου (1792). Ακολούθησαν κι άλλες συμφωνίες (1783,1798, 1812).
• Συνέβησαν σημαντικές αλλαγές στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου:

(Χασιώτης, 2013).

Η ανάδυση του Μακεδονικού εμπορίου

Σε αυτή την περίοδο (αρχές 18^ου αι.) οι περισσότεροι λαοί της περιοχής, οι Αυστριακοί, οι Ρώσοι κι οι Οθωμανοί δεν μπορούσαν να καλύψουν τη ζήτηση του εμπορίου που διεξήγαν μεταξύ τους. Σε αυτή την έλλειψη ανταποκρίθηκαν πρώτοι οι Έλληνες και ιδιαίτερα οι Μακεδόνες. Βρίσκονταν πιο κοντά στην Αυστρο-ουγγρική αυτοκρατορία και επικοινωνούσαν πιο εύκολα με την βόρειο Βαλκανική και την Κεντρική Ευρώπη. Οι συνέπειες ήταν:

(Χασιώτης, 2013).

Εξελίξεις στην οικονομία της Μακεδονία κατά τον 18 αι.-αρχές 19^ου αι.:

Ακμάζει η Θεσσαλονίκη μέσω του χερσαίου και θαλάσσιου εμπορίου με την Ευρώπη και τη Ρωσία. Μέχρι το τέλος του 18^ου αι. σχεδόν το ¼ του εμπορίου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας περνούσε μέσα από τη Θεσσαλονίκη (Χασιώτης, 2013).

Εμφανής κάμψη στο συνολικό εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου, λόγω της Γαλλικής Επανάστασης, των Ναπολεόντειων πολέμων και των εμπορικών αποκλεισμών της Ευρώπης από τους Άγγλους. Παρόλα αυτά, οι μακεδονικές εξαγωγές βρήκαν διέξοδο από τους χερσαίους δρόμους της Βαλκανικής χερσονήσου (Χασιώτης, 2013).

Εξάπλωση της Βιομηχανικής Επανάστασης στην Ευρώπη:

• διευκόλυνε το ευρωπαϊκό εμπόριο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Αύξηση εκβιομηχανισμένων δυτικών προϊόντων (κυρίως υφασμάτων) στην τουρκοκρατούμενη Ανατολή.
  • Η οικονομία της ανατολικής Μεσογείου συνδέθηκε στενότερα με το παγκόσμιο εμπόριο και τις διακυμάνσεις του. Άλλαξαν οι γεωργικές καλλιέργειες σε προϊόντα που είχαν ζήτηση.
  • Άλλαζε το γενικότερο κλίμα, καθώς δημιουργούνταν νέες προοπτικές για εμπορικές και μεταπρατικές δραστηριότητες (Χασιώτης, 2013).

Ελληνική Επανάσταση: Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης και η εξάπλωσή της στη Μακεδονία στα 1821-1822 προκάλεσε νέες καταστροφές στη γεωργία και στο εμπόριο, ιδιαίτερα το ελληνικό. Λόγω των σφαγών Ελλήνων προκρίτων στις Σέρρες, στη Θεσσαλονίκη και άλλα αστικά κέντρα, οδήθηκαν πολλοί ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί να εγκατασταθούν στη νότια Ελλάδα. Το αποτέλεσμα ήταν πέσει σε οικονομική ύφεση η Μακεδονία. Η κατάσταση θα αλλάξει προς το καλύτερο από τα τέλη της δεκαετίας του 1830 και μετά (Χασιώτης, 2013).

Δημογραφικές μεταβολές

Τον 18^ο αι. η Μακεδονία ήταν μοιρασμένη σε σαντζάκια και δεν αποτελούσε ενιαία διοικητική μονάδα.

Μερικές επαρχίες είχαν εξελιχθεί σε διοικητικά αυτόνομες μονάδες , εξαιτίας της οικονομικής τους ανάπτυξης. Τα σαντζάκια δημιουργήθηκαν, για να φορολογούνται πιο αποτελεσματικά (Χασιώτης, 2013).

Από τις πρώτες δεκαετίες του 18^ου αι. ορισμένα τμήματα της Μακεδονίας άρχισαν να εμφανίζουν πληθυσμιακή αύξηση, ιδιαίτερα στους Χριστιανούς. Ιδιαίτερα στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία.

Στη δυτική Μακεδονία ο χριστιανικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά 50%. Αυτή η αύξηση ενίσχυσε μια αίσθηση εθνικής ταυτότητας και συνέβαλε στις μετέπειτα προσπάθειες απελευθέρωσης (Χασιώτης, 2013).

Ο συνολικός πληθυσμός της Μακεδονίας κατά τον 18^ο αι. δεν είναι γνωστός. Πάντως, σε αυτό τον αιώνα αυξήθηκαν και οι τρεις θρησκευτικές ομάδες.

Αίτια αυτής της αύξησης είναι:

• Η οικονομική ανάπτυξη της Μακεδονίας
• Η μείωση της παιδικής θνησιμότητας, εξαιτίας της βελτίωσης των συνθηκών υγιεινής, ιδιαίτερα στον χριστιανικό πληθυσμό
• Μειώθηκαν οι καταστρεπτικές επιδημίες
• Απομακρύνθηκαν τα πολεμικά μέτωπα μακριά από την Μακεδονία.

 Παρόλα αυτά τα πράγματα δεν είναι ειδυλλιακά.

• Στη Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα, περίπου κάθε 3-4 χρόνια, επανεμφανίζονταν επιδημίες χολέρας μέσα στον 18^ο αι.

Ωστόσο, στη Θεσσαλονίκη:

Την ίδια περίοδο οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης είχαν αρχίσει να μειώνονται, αποτελώντας από το 50% το 20% του συνολικού πληθυσμού.

Η αύξηση του πληθυσμού συνέβη και σε άλλες μακεδονικές πόλεις (Σέρρες, Βέροια, Έδεσσα, Καστοριά, Γιαννιτσά, Καβάλα), αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αυξήθηκαν παντού οι Έλληνες (Χασιώτης, 2013).

Οικονομικές και κοινωνικές αναταράξεις

Παρά τη γενική οικονομική ανάπτυξη στη Μακεδονία, υπήρχαν και σημαντικές περίοδοι αναταράξεων:

• Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, που επηρέασαν αρνητικά το εμπόριο και την παραγωγή της Μακεδονίας, διακόπτοντας τις χερσαίες και θαλάσσιες επικοινωνίες.
• Αυθαιρεσίες των Οθωμανικών στρατευμάτων, που στα 1738 προς τα βορειοανατολικά μέτωπα ανάγκαζαν τους κατοίκους αρκετών χωριών της Μακεδονίας να εγκαταλείψουν τις εστίες τους.
• Πολεμικές συγκρούσεις της Δυτικής Ευρώπης, καθώς προκαλούσαν εμπόδια στη ναυτιλία.

Συνέπειες των πολέμων αυτών στη Μακεδονία

• Αναζωπυρώθηκαν οι ληστρικές επιδρομές των Τουρκαλβανών ατάκτων. Οι Αλβανοί μισθοφόροι είχαν χρησιμοποιηθεί από τους Οθωμανούς για να καταπνίξουν την εξέγερση του 1770 στην Πελοπόννησο. Οι μισθοφόροι αυτοί, όταν έμειναν χωρίς δουλειά, περιφέρονταν ανέστιοι και ένοπλοι, χωρίς να μπορεί κανείς να τους ελέγξει. Άρπαζαν και αυθαιρετούσαν εις βάρος μουσουλμανικών και χριστιανικών πληθυσμών, προκαλώντας μαρασμό σε χωριά και κώμες, ακόμη και σε κάποιες πόλεις. Η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε πια εξασθενίσει και δεν μπορούσε να ελέγξει αυτές τις ομάδες.
• Μετεγκαταστάσεις πληθυσμών της Μακεδονίας, προς αναζήτηση ασφαλέστερων συνθηκών:
  • Το μεγαλύτερο μέρος κατευθύνθηκε σε μεγάλες πόλεις της Μακεδονίας
  • Ένα μέρος στράφηκε στην Ανατολική Θράκη, την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία.
  • Αρκετοί κατέφυγαν στις συγκροτημένες ελληνικές εστίες της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης, ενισχύοντας συγχρόνως την εμπορική παρουσία του δυτικομακεδονικού στοιχείου σε μερικά αναπτυσσόμενα κέντρα της Νοτιοδυτικής Ευρώπης.
• Εξισλαμισμοί: ορισμένοι κάτοικοι των ορεινών χωριών της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας, επειδή δεν άντεχαν την εξαθλίωσή τους και τις φορολογικές αυθαιρεσίες των Οθωμανών, έγιναν μουσουλμάνοι. Από τα τέλη του 17^ου και στον 18^ο αι. γίνονταν σε τοπικό επίπεδο (σε διάφορα χωριά κυρίως της Μακεδονίας) εξωμοσίες, που προκάλεσαν κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική διάσπαση σε ένα μεγάλο μέρος της ελληνορθόδοξης κοινότητας. Η ηγεσία της εκκλησίας προσπάθησε να τις ανακόψει μέσω της παιδείας κηρυγμάτων και ιεραποστολικής δράσης. Σε αυτή την περίοδο έζησε και ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), που ταξίδεψε σε πολλές τουρκοκρατούμενες περιοχές, κάνοντας τα κηρύγματά του σε απλή γλώσσα.

(Χασιώτης, 2013).

Κοινοτική Οργάνωση

Κατά τον 18^ο αι. ενισχύεται η οργάνωση των κοινοτήτων, δηλαδή διευρύνονται οι αρμοδιότητές τους και οι παραδοσιακοί ηγέτες των κοινοτήτων (προεστώτες, προύχοντες, δημογέροντες) αποκτούν μεγαλύτερη δύναμη.

• Η Οθωμανική αυτοκρατορία παρακμάζει και αδυνατεί να καλύψει τις αυξημένες διοικητικές ανάγκες των κοινοτήτων, καθώς αναπτύσσονται οικονομικά και αυξάνεται ο πληθυσμός τους. Μειώνεται ο κρατικός έλεγχος και οι τοπικές κοινότητες έρχονται να καλύψουν το κενό.
• Πλάι στον ισχυρό ρόλο του ντόπιου μητροπολίτη ή επισκόπου, τώρα ακμάζουν οι έμποροι και οι βιοτέχνες, που οργανώνονται σε «εσνάφια», δηλαδή σε συντεχνίες και σταδιακά αποκτούν δύναμη, συμμετέχοντας στις δικαστικές λειτουργίες των κοινοτήτων. Τελικά οι συντεχνίες αυτές αυτονομούνται αρκετά από τους μητροπολίτες και καθιερώνονται απευθείας και από τον σουλτάνο. Τα αποτελέσματα αυτής της αλλαγής ήταν:
  • Προστριβές και κοινωνικές αναταράξεις στο εσωτερικό των κοινοτήτων
  • Ανταγωνισμοί μεταξύ των ανερχόμενων λαϊκών «αρχόντων» και του Μητροπολίτη για τη διαχείριση της κοινότητας, παρόλο που στην απονομή της δικαιοσύνης εξακολουθούσαν να κυριαρχούν οι θρησκευτικοί ηγέτες.

Ο τρόπος λειτουργίας των κοινοτήτων:

Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες που οργανώθηκαν στη Δυτική Ευρώπη δεν είναι ακριβώς γνωστό πώς διοικούνταν. Σε γενικές γραμμές, συνδύαζαν κοινοτικούς θεσμούς της γενέτειράς τους και τους ειδικούς κανόνες που ίσχυαν στις χώρες υποδοχής τους (Χασιώτης, 2013).

Πολιτισμική και εκπαιδευτική δραστηριότητα

Από τον 16^ο αι. δεν έχουμε πολλές γνώσεις για την εκπαίδευση στη Μακεδονία. Κυρίως αναφέρονται μερικοί λόγιοι στη Θεσσαλονίκη και εκπαιδευτικές δράσεις μοναστηριών.

Κατά τον 17^ο αι. δημιουργούνται υποτυπώδη σχολεία στη Θεσσαλονίκη και στις Σέρρες.

Ήδη από τα μέσα του 17^ου αι. και κατά τον 18^ο αι., λόγω της οικονομικής άνθησης των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων και της δημιουργικής παρέμβασης των Ελλήνων της Διασποράς, αναπτύχθηκε η ελληνική παιδεία, τόσο στις παροικίες όσο και στη γενέτειρα:

• Οι Έλληνες της διασποράς προσαρμόστηκαν και σε μερικές δεκαετίες αναδείχτηκαν σε σημαντικούς παράγοντες της οικονομικής και πολιτιστικής ζωής:
  •  Έφτιαξαν σχολεία και εκκλησίες στις νέες εστίες τους και απέσπασαν δωρεές και κληροδοτήματα, αλλά και τίτλους ευγενείας από τις χώρες φιλοξενίας.
  • Με τη σειρά τους στήριζαν οικονομικά τα σχολεία της πατρίδας τους και έστελναν εκπαιδευτικά και επιστημονικά βιβλία.
  • Πρόσφεραν υποτροφίες σε παιδιά συμπατριωτών τους, για να σπουδάσουν σε ευρωπαϊκές χώρες.
• Οι Έλληνες που παρέμειναν αντλούσαν ιδέες από αυτούς του εξωτερικού, για να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης και την παιδεία στις κοινότητές τους.
• Οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες της Μακεδονίας:
  • Επέδειξαν υψηλές καλλιτεχνικές και πνευματικές επιδόσεις στον 18^ο αι. στις καλές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, ξυλογλυπτική), αλλά και στις παραδοσιακές (λαϊκή αρχιτεκτονική, ξυλογλυπτική, υφαντική, μεταλλουργεία, αργυροχρυσοχοΐα κλπ.). Κάποιες φορές έφεραν και δυτικότροπες επιρροές.
  • Η εκπαίδευση τον 17^ο αι. έγκειται περισσότερο σε κάποιους φωτισμένους δασκάλους, που δίδαξαν σε σχολεία της Μακεδονίας. Από τον 18^ο αι. άρχισε να λειτουργεί στο Άγιο Όρος ένα σημαντικό εκπαιδευτικό ίδρυμα με δεκάδες μαθητές, η «Αθωνιάς Ακαδημία», στην οποία δίδασκαν πολλοί φωτισμένοι δάσκαλοι. Ωστόσο, λόγω του συντηρητισμού της Μονής, που δεν δεχόταν νεωτερισμούς και αλλαγές στην εκπαιδευτική διαδικασία, η σχολή έκλεισε. Παρόλα αυτά, πρόφτασε να δημιουργήσει αξιόλογους μαθητές που συνέβαλαν με τη σειρά τους στη μετέπειτα εκπαιδευτική ανάπτυξη.
  • Οι ηγεσίες των τοπικών κοινοτήτων αντιμετώπισαν επίσης με συντηρητισμό κάθε προσπάθεια για εκπαιδευτική και πνευματική ανανέωση, ακόμη και στη Θεσσαλονίκη. Παρόλα αυτά, στο επόμενο διάστημα, τα σχολεία πολλαπλασιάστηκαν και από τα τέλη του 18^ου αι. οδήγησαν σε πνευματική αναγέννηση τις ελληνορθόδοξες τοπικές κοινότητες (Χασιώτης, 2013).

Ιδεολογικές διεργασίες, αντιτουρκικές κινήσεις και εξεγέρσεις.

Η Μακεδονία ήταν αποκομμένη, εξαιτίας της χερσαίας απομόνωσής της από τα βουνά. Τα αποτελέσματα ήταν:

Το αποτέλεσμα ήταν ότι στη Μακεδονία καθυστέρησαν να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη της αλλαγής και να στραφούν προς απελευθερωτικές ιδέες. Τελικά, αυτό επηρέασε αρνητικά την έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης στη Μακεδονία το 1821-1822 (Χασιώτης, 2013).

Κατά περιόδους συνέβαιναν αναταραχές, αλλά ήταν σπασμωδικές:

1. Οι αναταραχές αυτές δεν είχαν ιδεολογικά κίνητρα. Συνήθως αποτελούσαν αντίδραση στις αυθαιρεσίες των τοπικών διοικητικών υπαλλήλων και των πλούσιων αγάδων και γαιοκτημόνων της περιοχής, που εκμεταλλεύονταν όχι μόνο τους Έλληνες και τους Εβραίους, αλλά και τους ομοεθνείς τους.
2. Οι γενίτσαροι που ζούσαν στη Θεσσαλονίκη και στα περίχωρά της στασίαζαν κατά περιόδους.
3. Όταν στασίαζαν μουσουλμάνοι και βρίσκονταν σε δύσκολη θέση, ζητούσαν τη βοήθεια Ελλήνων, για να εξυπηρετήσουν δικά τους συμφέροντα. Χαρακτηριστικό ήταν το παράδειγμα του Αλή πασά.

• Οπότε, αυτή την περίοδο, οι περισσότερες εξεγέρσεις δεν είχαν ιδεολογικά χαρακτηριστικά στη Μακεδονία. Η επαναστατική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη σε σχέση με τις περιοχές της δυτικής και νότιας Ελλάδας.
• Η περιορισμένη επαναστατική δραστηριότητα εντοπίζεται κυρίως στη δυτική Μακεδονία, επειδή:
  • Εκεί βοηθούσε η μορφολογία του εδάφους
  • Υπήρχε μεγαλύτερη παράδοση κλεφτών και αρματολών
  • Οι δυτικομακεδόνες είχαν δημιουργήσει περισσότερους διαύλους επικοινωνίας με τη δυτική Ευρώπη
  • Σε αυτή την περίοδο πριν την επανάσταση οι δυνάμεις που συνδέθηκαν με την επαναστατική κίνηση στη Μακεδονία ήταν κυρίως η Αυστρία και η Ρωσία. Οι Αψβούργοι ήδη από το 1690 είχαν αρχίσει να προτρέπουν τους βαλκανικούς λαούς να ξεσηκωθούν εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στην καλλιέργεια ενός επαναστατικού κλίματος συνέβαλαν και οι βιαιότητες των Οθωμανών εναντίον των υπηκόων τους εκείνη την περίοδο (Χασιώτης, 2013).

Σημαντικές απόπειρες αντίδρασης

Τον Απρίλιο του 1716 ο άλλοτε αρχιεπίσκοπος Αχρίδας Ζώσιμος Ρούσης (1686-1746) από τη Σιάτιστα έστειλε κρυφά στο αυστριακό στρατηγείο στην Τρανσυλβανία έναν Έλληνα συμπατριώτη του έμπορο, τον Ιωάννη Γκιπρόπουλο, διαβεβαιώνοντας ότι, αν είχαν τη βοήθεια της Αυστρίας, ήταν έτοιμες να ξεσηκωθούν οι Έλληνες της Μοσχόπολης, της Κοζάνης, της Σιάτιστας, της Νάουσας και άλλων γειτονικών περιοχών. Απαίτησαν μάλιστα έγγραφες διαβεβαιώσεις από τους Αυστριακούς ότι θα σέβονταν της Ορθοδοξία και την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων των κατοίκων και έλαβαν θετική απάντηση. Ωστόσο, αυτές οι συνεννοήσεις έμειναν χωρίς αντίκρισμα, αφού οι Αψβούργοι τελικά υπέγραψαν τη συνθήκη ειρήνης του Πασάροβιτς τον Ιούλιο του 1718 με την Οθωμανική αυτοκρατορία (Χασιώτης, 2013).

Τον Δεκέμβριο του 1736, ο Ζωσιμάς επανέλαβε τις προσπάθειές του, βλέποντας την επερχόμενη νέα αυστροτουρκική σύρραξη (1736/7-1739) και πάλι πήρε θετική απάντηση από τους Αυστριακούς. Ξεκίνησε έτσι μια νέα περίοδος μυστικών συνεννοήσεων των Ελλήνων με τις χριστιανικές δυνάμεις, αυτή τη φορά με τη Ρωσία (Χασιώτης, 2013).

Από τον 18^ο αι, οι προσεγγίσεις Ελλάδας-Ρωσίας έγιναν πιο συχνές και συστηματικές, καθώς κι οι Ρώσοι, όπως οι Αυστριακοί νωρίτερα, προσανατολίζονται στη δημιουργία μετώπου κατά των Οθωμανών. Ήδη από τον 17^ο αι. γίνονται προσεγγίσεις της Ρωσίας. Οι προσδοκίες των Ελλήνων για βοήθεια από τη Ρωσία δεν αφορούσαν μόνο μεμονωμένες προσωπικότητες, αλλά και τον απλό κόσμο. Οι Οθωμανοί ανησυχούσαν για αυτές τις προσεγγίσεις. Για το λόγο αυτό, αφόπλισαν τους χριστιανούς της Θράκης και της Μακεδονίας στη διάρκεια των αλλεπάλληλων Ρωσοτουρκικών πολέμων. Σημαντικό ρόλο στις μυστικές διασυνδέσεις με τους Ρώσους έπαιξε και ο στρατιωτικός από τη Σιάτιστα Γεώργιος Παπαζώλης, που προετοίμασε μυστικά τις εξεγέρσεις στη νότια Ελλάδα και κατόπιν στη Μακεδονία (Χασιώτης, 2013).

Β’ Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787-1792)

• Η συμμετοχή των Ελλήνων σε αυτόν ήταν περιορισμένη.
• Οι Ρώσοι προσπάθησαν και πάλι να προσεταιρισθούν τους Έλληνες, για δημιουργήσουν εστίες αντίστασης εναντίον των Τούρκων, αλλά αυτή τη φορά υπήρχε δυσπιστία, εξαιτίας των Ορλοφικών που είχαν προηγηθεί.[1]
• Γι’ αυτό στη Μακεδονία δεν εκδηλώθηκαν ουσιαστικές επαναστατικές ενέργειες, με μόνη εξαίρεση τις επιθέσεις στις αρχές του 1790 των αρματολών του Ολύμπου εναντίον τουρκαλβανικών ομάδων (Χασιώτης, 2013) .

Ρήγας Βελεστινλής:

Πολλοί Μακεδόνες με τη σειρά τους μυήθηκαν στα επαναστατικά σχέδια του Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798): Κωνσταντίνος Δούκας, Ιωάννης Εμμανουήλ. Ήταν πιο συνειδητοποιημένοι (Χασιώτης, 2013).

Καταστροφές στη Μακεδονία

• Από τα Οθωμανικά στρατεύματα που κατευθύνονταν στον επαναστατημένο Μοριά και τις βίαιες αντιδράσεις των μουσουλμάνων μετά την καταστροφή του οθωμανικού στόλου στη ναυμαχία του Τσεσμέ (Ιούλιος 1770).
• Από τους Κουρσάρους Ρώσους και Έλληνες, που εξορμούσαν εναντίον του Θερμαϊκού κόλπου και προκαλούσαν προβλήματα ασφάλειας στο βόρειο Αιγαίο.
• Από τους Ρώσους: η Θάσος πέρασε μια σύντομη περίοδο Ρωσικής κατοχής τον Αύγουστο του 1770.
• Από Μακεδόνες, που συνεργάστηκαν με τους Ρώσους, άλλοτε στρατολογώντας μικρά σώματα ενόπλων άλλοτε παίρνοντας μέρος στην επανάσταση στην Πελοπόννησο ή στις ναυτικές επιχειρήσεις του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου.
• Από οικογένειες κλεφτών και αρματολών: Ζακαίοι στα Γρεβενά, Ζήδρος και Λαζαίοι στον Όλυμπο και τα Πιέρια, Μπλαχαβαίοι των Χασίων.
• Από τους Τουρκαλβανούς, που είχαν δημιουργήσει ομάδες ατάκτων στα 1770 για την αντιμετώπιση της επανάστασης στην Πελοπόννησο και είχαν εξελιχθεί σε πραγματική μάστιγα με την ανεξέλεγκτη δράση τους (Χασιώτης, 2013).

Αρχές 19^ου αι. (1803-1812):  στον ελληνικό κόσμο και ιδιαίτερα στη Μακεδονία αρχίζουν να εμφανίζονται τάσεις για μελλοντική διαβαλκανική συνεργασία εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας. Ήδη από το 1790 είχε προβληθεί η ανάγκη αυτής της συνεργασίας, με κύριο εκφραστή τον Ρήγα Βελεστινλή, που έδωσε ιδεολογικό περιεχόμενο σε αυτή την ένωση (Χασιώτης, 2013).

• Οι πρώτες μυήσεις στη Φιλική Εταιρεία έγιναν έξω από τον μακεδονικό χώρο και χρονολογούνται στα 1814-1816. Η στρατολόγηση Φιλικών ξεκίνησε με την αποστολή του Ιωάννη Φαρμάκη στις Σέρρες και στο Άγιο Όρος το 1818.
• Σημαντικοί Μακεδόνες που έπαιξαν κεντρικό ρόλο στη προετοιμασία και στη διάρκεια της Επανάστασης ήταν:
  • ο λόγιος υπασπιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη Γεώργιος Λασσάνης (1796-1870)
  • ο στρατιωτικός και συγγραφέας Νικόλαος Κασομούλης (1795-1872)
  • και ο Σερραίος έμπορος Εμμανουήλ Παπάς (1772-1821), που ξεκίνησε την επανάσταση στη Χαλκιδική, η οποία τερματίστηκε άδοξα τον χειμώνα του 1821. Ξεκίνησε το 1822 και την εξέγερση στην Κεντρική Μακεδονία, αλλά και εδώ η αναμέτρηση ήταν άνιση και τερματίστηκε άδοξα στην άλωση της Νάουσας, στις 21 Απριλίου 1822. Σημαντικός όμως αριθμός επαναστατών κατέφυγε στη νότια Ελλάδα, ενισχύοντας διάφορα μέτωπα του Απελευθερωτικού αγώνα (Χασιώτης, 2013) .

1820: ολοκληρώνεται στη Μακεδονία, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, η μακρόχρονη ιδεολογική διεργασία που είχε ξεκινήσει από τον 18^ο αι. που οδηγεί στην εθνικοαπελευθερωτική προσπάθεια, την Επανάσταση του 1821.

[1] Κίνημα ανεξαρτησίας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους εναντίον των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-74). Η ονομασία της προήλθε από το όνομα των υποκινητών αυτής, των Ρώσων αξιωματούχων αδελφών Ορλώφ. Αμέσως μετά την αποχώρηση των Ρώσων, μέλη της οθωμανικής κυβέρνησης (Διβάνι) πρότειναν την γενική σφαγή των Ελλήνων, αδιακρίτως φύλου κι ηλικίας. Όλοι συμφώνησαν εκτός από τον αρχιναύαρχο Χασάν Τζεζαϊρλή, ο οποίος κατόρθωσε τελικά να επιβάλει την άποψή του με το ακαταμάχητο επιχείρημα «Εάν φονευθώσιν όλοι οι Έλληνες, ποίος θα πληρώνη το χαράτσι;»

Συνεχίζεται στο δεύτερο μέρος.

Η βιβλιογραφία είναι συγκεντρωμένη στο τελευταίο μέρος.