συγγραφέας του άρθρου: Αναστασία Καραβασιλείου
Το Yūgen είναι μια σημαντική έννοια στην παραδοσιακή ιαπωνική αισθητική. Η ακριβής μετάφραση της λέξης εξαρτάται από το πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται. Δεν υπαινίσσεται έναν άλλον κόσμο· αφορά αυτόν, τη βίωσή του…
Το να παρατηρείς τον ήλιο να βυθίζεται πίσω από έναν λόφο ντυμένο με λουλούδια. Το να περιπλανιέσαι σε ένα τεράστιο δάσος χωρίς να σκέφτεσαι την επιστροφή. Το να στέκεσαι στην ακτή και να κοιτάζεις μια βάρκα που εξαφανίζεται πίσω από μακρινά νησιά. Το να στοχάζεσαι την πτήση των αγριόχηνων που φάνηκαν και χάθηκαν μέσα στα σύννεφα…
Zeami Motokiyo
Η ιαπωνική λέξη Yūgen αλλάζει νόημα ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται. Συμπυκνώνει την έννοια της επίγνωσης του Σύμπαντος, που ενεργοποιεί συναισθηματική ανταπόκριση πολύ βαθιά και ισχυρή, για να χωρέσει σε λέξεις.
Είναι μια βασική έννοια, που επιδρά στις ιαπωνικές τέχνες. Προήλθε από την Κίνα και χρησιμοποιήθηκε σε κινέζικες σχολές σκέψης, όπως ο Βουδισμός. Στην κινέζικη σκέψη σήμαινε «το να είναι κανείς τόσο μυστηριωδώς σκιώδης και βαθύς, που να ξεπερνά την ανθρώπινη αντίληψη και κατανόηση». Σε αυτή την περίπτωση εξέφραζε την ιδέα που συναντάμε στον Βουδισμό και στον Ταοϊσμό. Ως εκ τούτου, είχε έναν φιλοσοφικό χαρακτήρα στην αρχική του μορφή. Και οι δύο όροι της λέξης αρχικά σχετίζονταν με την τέχνη της βαφής, σημαίνοντας το μαύρο χρώμα. Αλλά έφτασε να σημαίνει το σκοτάδι και στη συνέχεια τη βαθύτητα. Αυτή η βαθύτητα ήταν η θεμελιώδης έννοια του όρου Yūgen, όταν μεταδόθηκε στην Ιαπωνία (Tsubaki, 1971).
Από τη ύστερη περίοδο Heian μέχρι την πρώιμη Kamakura, ο διάσημος ποιητής Fujiwara no Toshinari άρχισε να χρησιμοποιεί τη λέξη, για να επικρίνει την ποίηση Waka. Για κάποιο διάστημα, έγινε μία σημαντική λέξη, που χρησιμοποιούνταν σε πραγματείες πάνω στην ποίηση Waka. Κατά τη Μεσαιωνική περίοδο, άρχισε σταδιακά να επηρεάζει άλλες ιαπωνικές τέχνες, όπως τα Noh Drama, Zen, Renga (συνδεδεμένος στίχος), Sadō (τελετή τσαγιού) και τα Haiku (ένα είδος παιγνιώδους Waka). Τελικά, σταδιακά η χρήση της λέξης Yūgen γενικεύτηκε (Suzuki, 2017).
To Yūgen είναι μια σύνθετη λέξη, που εμπεριέχει τη λέξη yū και τη λέξη gen, που σημαίνει «νεφελώδης αδιαπερατότητα» και ο συνδυασμός των δύο λέξεων σημαίνει «αδιαφάνεια», «άγνωστο», «μυστήριο», «πέρα από τη δυνατότητα του νου να υπολογίσει», αλλά όχι «το απόλυτο σκοτάδι». Ένα αντικείμενο που ορίζεται ως Yūgen δεν υπόκειται σε διαλεκτική ανάλυση ή σε έναν ξεκάθαρο και τελικό ορισμό. Δεν γίνεται αισθητό με την αίσθηση-διάνοιά μας ως αυτό ή εκείνο, χωρίς να σημαίνει ότι το αντικείμενο είναι εντελώς έξω από την ανθρώπινη εμπειρία. Στην πραγματικότητα, το βιώνουμε, αλλά δεν μπορούμε να το φέρουμε στο φως της μέρας ως μια αντικειμενική εικόνα που μπορούμε να περιγράψουμε δημόσια. Είναι κάτι που νιώθουμε βαθυά μέσα μας κι όμως κάτι για το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε, είναι ένα αντικείμενο αμοιβαίας επικοινωνίας μόνο μεταξύ εκείνων που το έχουν βιώσει. Είναι κρυμμένο πίσω από τα σύννεφα, αλλά όχι εντελώς έξω από την οπτική μας, γιατί το νιώθουμε ως παρουσία, το κρυφό μήνυμά του μεταδίδεται μέσα στο σκοτάδι, όσο αδιαπέραστο κι αν είναι στη διάνοια. Το συναίσθημα είναι συνολικό. Το νεφελώδες ή το αφανές ή το απροσδιόριστο είναι πράγματι χαρακτηριστικό του συναισθήματος. Αλλά θα ήταν μεγάλο λάθος, εάν εκμεταλλευόμασταν αυτή τη νεφελώδη ουσία για κάτι που βιωματικά δεν έχει αξία ή σημασία στην καθημερινότητά μας. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η Πραγματικότητα ή η πηγή όλων των πραγμάτων είναι μία άγνωστη ποιότητα για την ανθρώπινη κατανόηση, αλλά μπορούμε να την αισθανθούμε με τον πιο σαφή τρόπο (Kojiro, 1965).
Συχνά αποδίδεται ως «μυστηριώδες βάθος». Το Yūgen σημαίνει την ομορφιά που μπορούμε να αισθανθούμε σε ένα αντικείμενο, ακόμη κι αν η ομορφιά δεν εμφανίζεται με την κυριολεκτική σημασία της λέξης και δεν μπορεί να φανεί άμεσα. Το Yūgen είναι μια αίσθηση που ισοδυναμεί με το να μην απολαμβάνουμε την επιφανειακή ομορφιά ενός πράγματος, που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, αλλά να ενισχύουμε την ομορφιά της εντύπωσης με τη φαντασία μας, αναλογιζόμενοι την λανθάνουσα ομορφιά. Για παράδειγμα, σκεφτόμαστε ένα λουλούδι, που είναι όμορφο, όταν το βλέπουμε. Αυτή η ομορφιά είναι η επιφανειακή ομορφιά, στο πρώτο επίπεδο. Το λουλούδι έχει ένα παρελθόν, που το έκανε να αντέξει στον άνεμο, τη βροχή και το χιόνι μέχρι τώρα και κάποτε θα μαραθεί, όσο όμορφο κι αν είναι τώρα. Παρόλο που το όμορφο λουλούδι μας εντυπωσιάζει, η ομορφιά θα είναι πιο εντυπωσιακή από την επιφανειακή ομορφιά, όταν μπορούμε να φανταστούμε το παρελθόν και το μέλλον του (Suzuki, 2017).
Στη βουδιστική παράδοση, όλα τα πράγματα θεωρούνται είτε εξελισσόμενα είτε διαλυόμενα στο τίποτε. Αυτή η «αίσθηση του τίποτε» δεν είναι κενός χώρος. Είναι μάλλον ένας χώρος δυναμικότητας. Εάν οι ωκεανοί αντιπροσωπεύουν τη δυναμική, τότε κάθε τι είναι σαν ένα κύμα που αναδύεται από αυτό και επιστρέφει σε αυτό. Δεν υπάρχουν μόνιμα κύματα. Δεν υπάρχουν τέλεια κύματα. Σε κανένα σημείο δεν έχει ολοκληρωθεί ένα κύμα· ούτε καν στο αποκορύφωμά του. Η φύση θεωρείται ως ένα δυναμικό σύνολο που πρέπει να θαυμάζεται και να εκτιμάται (Chase, 2014).
Αν αντιληφθούμε το Yūgen ως υπονοούμενο, ως μακρόσυρτη μνήμη, επίγευση ή υπονοούμενο, μπορούμε να προσεγγίσουμε τη ρευστότητά του. Η φαντασία είναι απαραίτητη, για να το αισθανθούμε. Γι’ αυτό, από την αρχαιότητα οι Ιάπωνες καλλιτέχνες έχουν καλλιεργήσει την τέχνη τους, ώστε να παρακινούν τους θεατές να ασκούν τη φαντασία τους. Ο άβαφος κενός χώρος, η απλοποίηση, η ασσυμετρία, η αταξία, η ατέλεια, τα ήσυχα χρώματα, η σύνθεση, το χρυσό χρώμα -αυτά είναι παραδείγματα του ιαπωνικού τρόπου ζωγραφικής, με τα οποία οι καλλιτέχνες ενθαρρύνουν τους θεατές να συμμετέχουν με τη φαντασία τους στη θέαση (Suzuki, 2017).
Η εκτίμηση της φύσης ήταν θεμελιώδης για πολλά ιαπωνικά αισθητικά ιδανικά· τις «τέχνες» και άλλα πολιτισμικά στοιχεία. Η έννοια της «τέχνης» (ή το εννοιολογικό της ισοδύναμο) είναι επίσης πολύ διαφορετική από τις δυτικές παραδόσεις. Η ιαπωνική αισθητική είναι ένα σύνολο αρχαίων ιδανικών, που περιλαμβάνουν το «wabi» (την παροδική και έντονη ομορφιά), το «sabi» (την ομορφιά της φυσικής ωρίμανσης) και το «yūgen». Αυτά τα ιδανικά και άλλα είναι η βάση πολλών Ιαπωνικών πολιτισμικών και αισθητικών κανόνων… Έτσι, ενώ θεωρείται ως φιλοσοφία στις Δυτικές κοινωνίες, η έννοια της αισθητικής στην Ιαπωνία θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής (Chase, 2014).
Τα wabi και sabi αναφέρονται σε μια προσέγγιση επίγνωσης στην καθημερινή ζωή. Με την πάροδο του χρόνου, οι έννοιές τους επικαλύπτονται και συγκλίνουν, έως ότου ενοποιηθούν στο wabi-sabi (侘寂), την αισθητική, που ορίζεται ως η ομορφιά των πραγμάτων, που είναι «ατελής, μόνιμη και ανολοκλήρωτη». Τα πράγματα σε εκκολαπτόμενη μορφή ή σε φθορά επικαλούνται περισσότερο το wabi-sabi από ό,τι τα πράγματα σε πλήρη άνθηση, επειδή υποδηλώνουν την παροδικότητα των πραγμάτων. Καθώς τα πράγματα έρχονται και φεύγουν, αφήνουν σημάδια κι αυτά τα σημάδια θεωρούνται όμορφα (Chase, 2014).
Υπό αυτό το πρίσμα, η ομορφιά είναι μία διαφορετική κατάσταση συνείδησης και μπορεί να φανεί στο κοσμικό και στο απλό. Τα σημάδια της φύσης μπορεί να είναι τόσο λεπτά, που χρειάζεται ένα ήσυχο μυαλό και ένα καλλιεργημένο μάτι, για να τα διακρίνει. Στη φιλοσοφία Ζεν υπάρχουν επτά αισθητικές αρχές για να επιτευχθεί το wabi-sabi (Chase, 2014).
Fukinsei (不均整): ασσυμετρία, αταξία·Kanso (簡素): απλότητα·Koko: βασικό, ξεπερασμένο·Shizen (自然): χωρίς προσποίηση, φυσικό· Yugen (幽玄): διακριτή, βαθυά χάρη, το μη προφανές·Datsuzoku (脱俗): ελεύθερο από συμβάσεις, ελεύθερο·Seijaku (静寂): ηρεμία, ακινησία. Κάθε ένα από αυτά τα στοιχεία βρίσκεται στη φύση, αλλά μπορεί να υποδηλώνει συγχρόνως αρετές του ανθρώπινου χαρακτήρα και την κατάλληλη συμπεριφορά. Αυτό με τη σειρά του δηλώνει ότι η αρετή μπορεί να ενσταλαχτεί μέσω της εκτίμησης και της άσκησης στις τέχνες. Ως εκ τούτου, τα αισθητικά ιδανικά έχουν ηθική χροιά και διαπερνούν μεγάλο μέρος της ιαπωνικής κουλτούρας (Chase, 2014).
Ίσως, με βάση τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε το Yūgen ως μια ενδιάμεση κατάσταση, ένα κάπως ασαφές και νεφελώδες κύμα μεταξύ δύο ορίων: μεταξύ δύο χρωμάτων, μεταξύ δύο κινήσεων, δύο σκέψεων ή αισθημάτων. Εκείνη η ρευστή μορφή ή δόνηση μεταξύ εισπνοής και εκπνοής, αρχής και τέλους μπορεί τελικά να αντανακλά την ίδια τη φύση της ζωής και του σύμπαντος, που υπάρχουν μεταξύ γέννησης και θανάτου.
Πηγές:
Chase, C. (2014). Yūgen (幽玄) – Deep Awareness of the Universe. In Creative by Nature. Available at:
Kojiro Yuichiro (1965). Forms in Japan (trans. Kenneth Yasuda) Honolulu. σελ. 8.
Suzuki D.T. (2017). Zen and Japanese Culture (English Edition). Princeton University Press.
Tsubaki, A.T. (1971). Zeami and the Transition of the Concept of Yūgen: A Note on Japanese Aesthetics. The Journal of Atsthetics and Art Criticism, XXX / 1, Fall. 971. Printed in U.S.A.